Onlangs verscheen een intrigerend boek: Het gevaar van angst: hypochonderen in Fukushima. Kunstenares Tinkebell ging op reis naar het gebied in Japan wat begin 2011 werd getroffen door een kernramp. Dit boek is niet alleen inhoudelijk interessant, maar ook een perfecte illustratie van de uitholling of misschien zelfs wel het verdwijnen van de langzame journalistiek. Tinkebell zal het niet zo bedoeld hebben, maar haar boek toont aan dat niet-hijgerige journalistiek tegenwoordig niet meer zozeer geldt als journalistiek, maar eerder als kunst.
Wat gebeurde er na het ongeluk in de kerncentrale van Fukushima in maart 2011? Tinkebell noteert dat er wel journalistieke aandacht was voor die vraag, maar alleen in een heel specifiek format: journalisten kwamen naar het gebied, deden snel verslag en waren nog sneller weer weg. Deze tactiek hoort bij de journalistiek van nu: alles moet snel want er is nauwelijks geld. Onderzoek kan nauwelijks worden gedaan, tenzij zeker is dat er een enorme publieksinteresse voor het betreffende onderwerp is. Bij Fukushima is die er niet of nauwelijks.
Tinkebell reisde zeven weken door het getroffen gebied. De waarde van deze vorm van langzame journalistiek komt in haar boek duidelijk naar voren. Er zijn verschillende zones rond de kerncentrale. Aanvankelijk werd een groot gebied geëvacueerd en later werden verder gelegen stukken land weer vrijgegeven. Alleen het gebied wat het dichtst bij de centrale ligt is nog steeds niet toegankelijk. Tinkebell praat in haar boek met mensen die geëvacueerd werden, hoe zij de ramp hebben beleefd en wat er sindsdien allemaal is gebeurd. Sommigen zijn inmiddels terug in het getroffen gebied. Anderen zullen nooit teruggaan.
De vraag die in dit boek de hoofdrol speelt is hoeveel radioactieve straling een mens kan verdragen. Daar zijn normen voor, maar na de kernramp werd de norm vertwintigvoudigd, aangezien anders te veel mensen moesten worden geëvacueerd. De straling verschilt per plek, of je binnen of buiten bent en hoe ver je je van de grond begeeft. Tinkebell doet zelf metingen en laat zien dat een ‘ongevaarlijke’ vliegreis meer straling oplevert dan een verblijf in dit ‘gevaarlijke’ gebied. Haar stelling: de angst voor straling is tot dusver dodelijker geweest dan de straling zelf.
Na het lezen van dit boek lijken metingen van straling nogal willekeurig. Dat is een conclusie die niet bereikt kan worden met reportages van journalisten die heel kort even in het gebied zijn en dan weer vertrekken. We zien hier hoe ‘gewone journalistiek’ zich heeft ontwikkeld: alles moet snel, diepgaande aandacht is er niet en er wordt alleen op wat voor de hand liggende vragen antwoord gegeven. Tijd om echt iets nieuws te vinden of te doordenken hoe kwesties in elkaar zitten is er in de reguliere journalistiek allang niet meer.
Tinkebell is dan ook geen journalist, maar kunstenaar. Dat laat onverlet dat haar werk in dit geval kenmerken van journalistiek vertoont, met name dat het feitelijk is. Ze is tevens neutraal: ze benadert kernenergie niet zoals enkele activisten in haar boek, die alleen maar willen horen dat kernenergie de ondergang van de wereld tot gevolg zal hebben en dat de eerste tekenen daarvan in de omgeving van Fukushima te zien zijn. Van Tinkebell leren we dat dat beeld gewoonweg niet klopt.
Zo leren we ook iets ongemakkelijks: als je in deze tijd aandacht wilt geven aan een thema zoals de kernramp in Fukushima, is dat eigenlijk alleen mogelijk door een activistische positie in te nemen. Verslag doen kost immers geld. Door je activistisch op te stellen zijn er organisaties voor of tegen kernenergie die je reis naar het rampgebied wel willen bekostigen, omdat je toch zult laten zien dat het allemaal heel erg is of dat het juist allemaal wel meevalt. Als je met een neutrale blik verslag wilt doen zoals Tinkebell, wil zo goed als niemand ervoor betalen.
Het is dus kiezen. Je kunt oppervlakkig verslag doen door een middagje in zo’n rampgebied rond te lopen zonder enige reflectie en met wat standaardvragen. Je kunt ook meer tijd voor je verslag krijgen, maar eigenlijk alleen als je PR bedrijft en een flinke factuur kunt sturen. Dan mag je echter alleen nadenken hoe je de verplichte boodschap van je financier zo aantrekkelijk mogelijk verpakt.
Daarmee wordt langzame journalistiek de uitzondering. In dit geval werd deze journalistiek dan maar verpakt als kunst. Dat is begrijpelijk: kunstenaars zijn het immers gewend om onderbetaald te worden en klagen daar vrijwel nooit over.
