Rectificatie: eerder werd in dit artikel de naam genoemd van een mogelijk Russische stropop die verwarring zou zaaien. Achteraf is er twijfel ontstaan over de juistheid van deze naam. De naam is derhalve verwijderd om misverstanden te voorkomen.
Ondanks dat politieke beïnvloeding, nepnieuws en framing al bestaan sinds de mens politiek bedrijft, liggen deze fenomenen recentelijk onder een vergrootglas. Huidig Minister van Binnenlandse Zaken, Kasja Ollongren (D66), uitte onlangs haar zorgen over beïnvloeding door nepnieuws vanuit Rusland. Tegelijkertijd daalt het vertrouwen in de oude media door de politieke vooringenomenheid van berichtgevingen. Waarom zijn de fenomenen nepnieuws en framing op dit moment zo spraakmakend en wat kunnen we eraan doen?
Nepnieuws en framing zijn communicatieve technieken die toehoorders overtuigen. Bij framing moet men denken aan het kaderen van de berichtgeving door gebruik van eufemistisch taalgebruik of het bewust weglaten van feiten. Dit wordt gedaan om een bepaald narratief aannemelijk te maken of te populariseren. Denk bijvoorbeeld aan de wijze waarop de media de oorlogen in het Midden-Oosten hebben gepresenteerd als interventies ter bevordering van de democratie.
Nepnieuws is van een andere orde en bevat het verspreiden van desinformatie met het doel de toehoorders te misleiden. Denk bijvoorbeeld aan nepnieuws van CNN over Donald Trump. Het gevaar van nepnieuws is dat onjuiste informatie het vermogen tot het nemen van optimale beslissingen vermindert. Net zoals onwaarheden over de precieze inhoud van een voedingsproduct kan leiden tot gezondheidsschade zo kan nepnieuws leiden tot maatschappelijke schade.
Buitenlandse mogendheden lijken actief de attitudes van de Nederlandse bevolking te beïnvloeden. Neem bijvoorbeeld een bekende stropop die tijdelijk actief was in het MH17-dossier. De stropop zaaide alom verwarring in de media door uitspraken te doen over MH17. Vervolgens verdween hij op dubbelzinnige wijze uit beeld.
Waar zijn loyaliteit lag kan niet worden bewezen, maar de NRC was er als de kippen bij om de Russen van beïnvloeding te beschuldigen. Kamerlid Pieter Omtzigt (CDA) werd onder vuur genomen en de zoektocht van Mark Rutte om ‘de onderste steen boven te krijgen’ kent geen vooruitgang. Dergelijke acties zoals die van de stropop worden nu als casus belli gebruikt om iets te ondernemen tegen nepnieuws én de vrijheid van meningsuiting. Al zit dat laatste vooral verstopt in het eerste.
Dankzij de opkomst van het internet is verspreiding van informatie eenvoudiger dan ooit. De spreekwoordelijke geest is uit de fles gekropen. Via YouTube-kanalen zoals Black Pidgeon Speaks, Caspian Report, Freedomain Radio, Milo e.a. wordt de intellectuele horizon van burgers verbreed. Zijn de politieke probleemoplossers en oude media bang voor hun positie?
De politiek en oude media, die jarenlang het monopolie op informatievoorziening hadden, lijken zenuwachtig te worden van de groei van alternatieve media. Hun monopolie op de waarheid brokkelt af. Terwijl deze verschuiving in het medialandschap plaatsvindt tracht de status quo haar positie te behouden door onder de noemer van nepnieuws onwelgevallige meningen te censureren. De Europese Commissie vermijdt de beschuldiging van censuur door ‘vrijwillige overeenkomsten’ te sluiten met grote techbedrijven zoals Google, Facebook en Twitter.
Samenwerkend met overheden censureren deze mediaplatformen onwelgevallige meningen en ‘nepnieuws’. Neem bijvoorbeeld de verwijdering van het evenement ‘Bier gooien op de NAM’ van presentator Bram Douwes. Dit evenement werd zonder waarschuwing verwijderd door Facebook.
Maar ook een documentaire over de immigratieproblematiek van Zweden werd door YouTube minder toegankelijk gemaakt. Dergelijke acties van de status quo doen alarmbellen afgaan, zeker wanneer drogredenen als nepnieuws worden gebruikt om de vrijheid van meningsuiting op subtiele wijze te beperken.
De constatering van de probleemoplossers wat betreft de gevaren van nepnieuws is juist. Nepnieuws kan wel degelijk maatschappelijke schade opleveren. Het idee dat grote ondernemingen en de politiek dit kunnen oplossen is echter veel schadelijker. Want wanneer overheden en grote techbedrijven samenwerken om te bepalen welke ideeën juist zijn dan leidt dit tot onzichtbare censuur. Dat is nu al het geval.
Het maatschappelijk debat is gebaat bij diversiteit van ideeën en de vrije uitwisseling van informatie is daarvoor cruciaal. Nepnieuws kan het best worden gezien als een spreekwoordelijke lekke band die de wagen van vrijheid van meningsuiting vertraagt. Zodra de vertraging wordt opgemerkt wordt de lekke band verwisselt en wordt de reis vervolgd. Het is onnodig om ook de motorkap te openen en nieuwe airbags te plaatsen.
Uiteindelijk zijn er voldoende mechanismen om de mogelijke negatieve effecten van nepnieuws te bestrijden. Een manier waarop de oude media nepnieuws bestrijden is door factchecking te organiseren. Middels deze beproefde methode worden uitspraken van politici geëvalueerd.
Het idee dat overheden en grote techbedrijven actief nepnieuwsbeleid zouden moeten voeren is echter een groot gevaar voor de vrijheid van meningsuiting. De NRC moet gewoon een social-justice-warrior-blog kunnen blijven zonder gevaar te lopen te worden gecensureerd. Een scherp ontwikkeld denkvermogen is meer waard dan algoritmes die mensen zouden moeten behoeden voor ‘alternatieve feiten’.
Vertrouw erop dat burgers in staat zijn informatie te verwerken en te boordelen naar waarde. Wanneer je daarin gelooft dan is nepnieuws slechts een bijproduct van de vrijheid van meningsuiting en kunnen probleemoplossers zoals Kasja Ollongren terecht terzijde worden geschoven.
Uiteindelijk draait de discussie rondom nepnieuws uit op de vraag wie we meer kunnen vertrouwen: supranationale instanties en multinationals die ons gaan behoeden voor nepnieuws of onze medemens?
